De eerste reactie op de vluchtelingenstroom die in 2015 naar
Europa op gang kwam, was verlamming en ongeloof, gevolgd door twee heel tegengestelde
emoties: angst en hartelijkheid. Het ‘volk’ vreesde de nieuwkomers, de ‘elite’
verwelkomde de asielzoekers onbezorgd. Op Europees niveau zorgden nationale
emoties er voor, dat een Europese aanpak onmogelijk was. De groeiende spanning
tussen lidstaat en Europa versterkte de polarisatie nog verder. Landen die wel
opvingen, bleken nauwelijks voorbereid. Er werd noodopvang op noodopvang gestapeld.
Merkels ‘Wir schaffen das’ en de nieuwsjaarsnacht van Keulen is nieuwe olie op
het emotionele vuur. In deze tijd van heftige emoties ontbreekt node een visie,
een plan, een verhaal. Waarom is er nog geen politieke visie? Waarom is er nog
geen groot verhaal? Onze bestuurders lijken verschrikte hazen die in het licht
van een aanstormende auto kijken. Ze weigeren vooruit te denken. Niemand lijkt
een perspectief voor de toekomst te hebben. Als de politiek ideeel failliet is,
is chaos en anarchie ons voorland. Met een verhaal, hoe onwaarschijnlijk ook,
kunnen emoties worden getemperd en kan polarisatie worden gekeerd. Als voorschot
zal ik u een onwaarschijnlijk plan voorleggen, ambitieus, gericht op de wereld
als geheel, dat tegelijkertijd de veiligheid en stabiliteit van onze Europese samenlevingen
garandeert en vluchtelingen een helpende hand biedt.
Laat ik beginnen met een eerlijk verhaal over de vluchtelingen
van vandaag. Het is vervelend om te zeggen, maar wij (het rijke westen) zijn
onderdeel van het probleem. We staren ons blind op culturele verschillen, maar de
kern van de zaak is doodnormale economie. De wereld is door de economische en
technologische globalisering meer één is geworden maar ook instabieler. Hoewel
de welvaart globaal toeneemt, stijgen de verschillen in rijkdom nog sneller,
binnen landen en tussen landen. Deze verschillen veroorzaken corruptie,
criminaliteit, chaos, anarchie en oorlog. Staten blijken niet in staat tot
correctief beleid en worden falende staten. Burgeroorlogen zijn het gevolg. En
vluchtelingen zijn er een direct gevolg van. De vluchteling zal in de toekomst
een alledaags fenomeen worden, want er zijn weinig zicht op een toename van
globale stabiliteit. Maar de vluchteling van nu is in tegenstelling tot het
verleden veel mondiger en mobieler. Ze gaan actief op zoek naar een beter
leven.
Europa en de VS, maar ook bijvoorbeeld de grote steden
overal in de wereld, zijn de grote attractors in deze instabiele wereld. Ik
concentreer me hier verder op Europa. De grenzen sluiten voor de vluchtelingen –
‘het moet naar 0’ (Rutte) - is
struisvogelpolitiek. Het bouwen van een ‘fort Europa’ zal de instabiliteit in
de wereld eerder vergroten dan verkleinen. Het is slechts een kwestie van tijd
totdat het fort ‘valt’, maar dan is er niets meer ‘bij te sturen’. Maar ieder
zinnig denkend mens weet ook dat we niet onbeperkt mensen kunnen toelaten. Elk
schip zinkt als het onbeperkt mensen aan boord neemt. De oplossing ligt in het
midden én in een nieuwe kijk op het vluchtelingenprobleem. Maak de vluchteling een
deel van de oplossing. Uitgangspunt moet zijn dat de vluchteling van nu de ‘wederopbouwer’
van morgen is. De vluchteling krijgt een verblijfstatus voor 5 jaar. Na 5 jaar,
als de situatie is verbeterd, keert de vluchteling terug naar het land van
herkomst, om het weer op te bouwen. Om terugkeer mogelijk te maken zullen we
fors moeten investeren in de vluchteling want een fatsoenlijk bestaan, werk,
inkomen en onderdak is voorwaarde voor integratie maar nog méér een voorwaarde voor
een succesvolle terugkeer. Tegelijkertijd krijgt de internationale gemeenschap
de ‘opdracht’ om met alle middelen de
conflicten op te lossen. Er mogen geen
taboes meer zijn: het land opsplitsen, de partijen scheiden of isoleren en de
orde onder VN toezicht herstellen, ja zelfs nieuwe staten kunnen een deel van
de oplossing zijn. Als de IS slavernij en geweld afzweert is een eigen staat
een optie. Slaagt de internationale gemeenschap niet binnen 5 jaar een
oplossing te vinden, dan kunnen vluchtelingen na 5 jaar een permanente
verblijfstatus krijgen in de landen van opvang.
Wil deze visie enig kans van slagen maken dan moeten er drie
fundamentele Europese beleidswijzingen worden doorgevoerd. Ten eerste, een
nieuwe vluchtelingenstatus. Het huidige vluchtelingenprobleem kan alleen
Europees opgelost worden, en dat betekent ook dat vluchtelingen voortaan direct
onder Europa moeten vallen. Er is een Europese vluchtelingenstatus nodig. Vluchtelingen
van buiten Europa worden in principe opgevangen door Europa, en niet door de
lidstaten. De lidstaten zijn weliswaar de uitvoerders, maar Europa draagt de
eindverantwoordelijkheid, de kosten en de baten. De vluchtelingen die niet
terug kunnen keren, krijgen na 5 jaar de Europese nationaliteit, en niet de nationaliteit van het
opvangland. Dit is een eerste stap naar een structurele hervorming van de EU. In
mijn visie zal de EU op termijn worden omgevormd worden naar een staat met
eigen burgers, een eigen sociale zekerheid-, arbeidsmarkt- en belastingstelsel.
Ook alle burgers van de huidige lidstaten moeten de keuze geboden worden hun
nationaliteit voor een Europese nationaliteit te verruilen. Bij voldoende
Europese burgers wordt de voorzitter van de EU voortaan rechtstreeks door hen
gekozen.
Europa zal onderhandelen met de opvanglanden die de
daadwerkelijke fysieke voorzieningen hebben, over eerste opvang en huisvesting
van de vluchtelingen. Met Nederland zou ingestoken kunnen worden op een structurele
voorziening voor 40000 instromers en (later ook) uitstromers per jaar. Nederland zal leegstaande
woningen, winkels en kantoren moeten ombouwen tot woningen voor Europese statushouders.
De eenmalige kosten worden door Nederland gedragen (2 miljard), de structurele
kosten door Europa ( 1 miljard per jaar).
Ten tweede, er komt een Europees basisinkomen voor
vluchtelingen, een minimum dat bed, bad en brood garandeert. Kosten 5 miljard
per jaar. Dit basisinkomen is nauw verbonden met het allerbelangrijkste: werk.
Hiervoor zal Europa een radicaal nieuw werkgelegenheidsbeleid moeten opzetten. De
Nederlandse/Europese arbeidsmarkt is zeer slecht voor mensen met een ‘afstand
tot de arbeidsmarkt’. De arbeidsmarkt is een gespleten vechtmarkt geworden:
vast versus flexibel; betaald versus on(der)betaald; jong versus oud. 40 % van
de 55plussers in Nederland is langdurig werkeloos. Het aantal verliezers groeit
snel. De ICT doet er nog een schepje bovenop. De ICT vernietigt en ‘downgrades’
werkgelegenheid in veel traditionele sectoren. Groei door innovatie, vooral
digitale innovatie, heeft, globaal gezien, een negatief werkgelegenheidssaldo. Anders
gezegd, groei door technologische vernieuwing schept op wereldschaal geen
werkgelegenheid, ze vernietigd juist werkgelegenheid. Om in deze arbeidsmarkt grote
aantallen vluchtelingen te laten instromen is vragen om ernstige sociale
onrust. Daarom is een koerswijziging nodig, en zal er vol op herverdeling van werk moeten worden
ingezet. Werkenden zullen arbeidstijd moeten inleveren ten gunste van alle werklozen. De huidige maatregelen,
omscholing, sollicitatietraining, verplicht vrijwilligerswerk, etc. etc. dragen
allemaal nauwelijks bij aan herverdeling maar wel aan de stigmatisering van de
werkloze. We zullen onze pijlen moeten richten op de economie en het
bedrijfsleven zelf. Maar de bestaande middelen, arbeidsquota en
loonkostensubsidies zijn ad hoc en ineffectief. We hebben een compleet nieuw
instrument nodig: een fiscale hevel zal de consumptie-economie moeten omturnen
naar een participatie-economie.
Die hevel die ik voorstel bestaat uit twee delen: er komt
nieuwe Europese belasting voor bedrijven in Europa, een profielbelasting per
bedrijfssector (bijv. 0,5% Europese BTW-opslag, en/of een belasting op
grondstoffenverbruik). Heeft een bedrijf Europese burgers in dienst die een
afstand tot de arbeidsmarkt hebben ontvangen ze een aftrekpost ter grootte van
het Europese basisinkomen (=basisloon). De
Europese overheid betaalt dus het basisloon voor Europese burgers. De opbrengst
van de profielbelasting moeten de kosten van basisinkomen/basisloon en de
structurele kosten van opvang dekken. Deze hevel (belasting op kapitaal en
milieu en aftrek van arbeidskosten) zorgt er voor groei van de arbeidsparticipatie
en tegelijkertijd een verduurzaming van de economie. Herverdeling kan versterkt
worden door het basisinkomen/basisloon te koppelen aan de uitgifte van gelijke
(verhandelbare) arbeidstijdrechten. Arbeidstijd wordt gelijk verdeeld. Europese
landen die niet willen bijdragen aan de opvang van vluchteling dragen via de
Europese belasting op hun bedrijfsleven bij aan het dekken van de kosten van
opvang. Bedrijven die veel doen aan arbeidsparticipatie voor mensen met afstand
tot de arbeidsmarkt betalen daarentegen relatief weinig belasting of ontvangen
zelfs geld terug.
Tot slot, de invoeringskosten zullen niet gering zijn. De kosten
voor herverdeling van werk, scholing, huisvesting en inkomen voor nieuwe
vluchtelingen en oude werklozen alsmede de retourkosten van vluchtelingen zijn goed
beschouwd, een zeer rendabele investering omdat het op lange termijn de
stabiliteit in de wereld vergroot, maar op korte termijn schept het een groot financieel
probleem. Wie gaat dit betalen? Nog meer bezuinigen en snijden in
voorzieningen, is onmogelijk omdat dit grote sociale spanningen zal opleveren
aan de onderkant van de samenleving. De kosten voor hervorming zullen moeten
worden gedragen door de ‘rijken’ in de vorm van een Europese progressieve
vermogensgroeibelasting voor particulieren. Naarmate je rijker bent zal het
rendement van kapitaal minder worden, waarmee nieuwe arbeidsparticipatie wordt
gegenereerd. Net als bij de profielbelasting voor bedrijven verschuiven we de
belastingdruk van arbeid naar kapitaal. Deze ‘solidariteitsoperatie’ is tegelijkertijd
een correctie op de doorgeschoten vermogensverschillen. Het terugdringen van de
ongelijkheid is een belangrijk deel van de structurele oplossing voor de
instabiliteit in de wereld.
Ik besef heel goed dat de ‘vluchtelingen van 2015’ nauwelijks
voldoende grond zijn om zo’n verregaande ‘systemchange’ door te voeren. Dit verhaal heeft dan ook
niet alleen met vluchtelingen te maken. Het gaat om een complex van factoren,
technologie, arbeidsverdeling, globalisering, ongelijkheid en de stabiliteit
van staten. De vluchtelingenproblematiek is slechts een handvat om de brede,
algemene beleidslijn in beeld te brengen. Bij ongewijzigd beleid zullen de
brandhaarden rondom Europa niet minder worden, maar toenemen, wat een
permanente vluchtelingenstroom zal veroorzaken. Bij ongewijzigd beleid zullen
over een decennium de eerste klimaatvluchtelingen volgen: mensen die van huis
en haard worden verdreven door natuurrampen. Bij ongewijzigd beleid zal de
werkeloosheid wereldwijd toenemen. Willen we nog een leefbare toekomst hebben
dat is snel (radicale) actie van de overheid gewenst. De reactie van Europa op
de vluchtelingen is bij uitstek geschikt om deze set van beleidsveranderingen te
initieren die ook de algemene toestand van de wereld kan verbeteren. Gebeurt dat niet dan zal ook Europa
uiteindelijk ten prooi vallen aan anarchie, geweld of een sterke dictator. Ben
ik een doemdenker? Ik weet het niet. Het kan in elk geval geen kwaad alvast na
te denken over een plan B als de problemen van vandaag zich niet ‘vanzelf’ oplossen.
Dit ‘deltaplan’ biedt hoop ik voldoende discussiestof. Nog meer weten? Kijk op
www.ppeu.nl.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten